воскресенье, 11 декабря 2016 г.

П.А.Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреаттара


Платон Алексеевич Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ тохсунньу 26 күнүгэр 1966 сыллаахха олохтоммута. Литератуура, ускуустуба уонна архитектуура уһулуччу айымньыларын иһин ананар.
Хас сыл ахсын туттарыллар. Народнай суруйааччы Софрон Данилов көҕүлээһининэн бириэмийэ судаарыстыбаннай суолталаммыта. 2003 сыллаахха (П.Ойуунускай 110 сылыгар) эбии 2 бириэмийэ олохтоммута. 

Бириэмийэ лауреатын аатын ылбыттара:

Аан бастакынан, 1967 сыллаахха Софрон Петрович Данилов "Сүрэх тэбэрин тухары" романын суруйан ылбыта.

В 1969с. - Васильев Сергей Степанович Бороҕуонускай,  "Улуу Ильмень" баллада.

1970с. -  Дмитрий Кононович Сивцев - Суорун Омоллоон, "Күн күөрэйиэн иннинэ" драма.

1974 с. - литературовед Гавриил Ксенофонтович Боескоров, "Мастерство Н. Е. Мординова" монография.


1978 с. - Семен Николаевич Курилов, "Ханидуо уонна Халерхаа" уонна "Саҥа дьон" романнара.


1982 с. - Николай Егорович Мординов - Амма Аччыгыйа, Л. Н. Толстой "Сэрии уонна Эйэ" роман-эпопеятын тылбааһа.



1986 с. - Василий Сергеевич Соловьев - Болот Боотур , "Уһуктуу" роман.


1990 г. Рафаэль Дмитриевич Ермолаев – Баҕатаайыскай.



1990 с. - Михаил Елисеевич Тимофеев,  "Возвращение" моноопера уонна  "В памяти П. А. Ойунского" вокальнай цикл.


1992 с. - Василий Андреевич Протодьяконов - Кулантай П.А.Ойуунускай аатын үйэтитиигэ улахан өҥөтүн иһин.




1993 с. - Василий Семенович Яковлев – Далан, "Тыгын Дархан" историческай роман.



1995 с. - Иван Егорович Федосеев – Доосо, "Холорук" сэһэнэ.



1995 с. - Федор Петрович Ефимов репрессия уонна эккирэтиһии кэмигэр П.А.Ойуунускай айымньыларын оттискатын кистээн, харыстаан, сүтэрбэккэ илдьэ сылдьыбытын иһин ылбыта. 


1996 с. - Иван Григорьевич Спиридонов литератураҕа уонна  критикаҕа үлэлэрин иһин ылбыта. 




1997 с. - Гавриил Гаврильевич Колесов "Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхону грампластинкаҕа уһултарбытын уонна саха литературатыгар өҥөтүн иһин.



2000 с. - Владимир Николаевич Федоров, "Одиссея инока якутского" пьеса.


2000 с. - Семен Андреевич Попов – Тумат оҕолорго аналлаах "Муора арыытыгар олох", "Улуу кыыл тыына" уонна "А.С.Пушкин уонна Саха Сирэ" кинигэлэрин иһин. 



2002 с. Савва Иванович Тарасов У. Шекспир "Гамлет", "Макбет", "Король Лир" драмаларын сахалыы тылбаастаабытын иһин.



2004 с. - Сардана Платоновна Ойуунускайа, П.А.Ойуунускай олоҕун, айар үлэтин сырдатар, тарҕатар өр сыллаах үлэтин иһин.




2008 с. - Николай Егорович Винокуров - Урсун, "Быралыйбат былыргы" уонна "Отут ордуга үс сыл" кинигэлэрэ.




2012 с. - Павел Николаевич Харитонов – Ойуку,  "Хоболоох суол" 4 томнаах историческай роман-эпопеята.



 2013 с. - Николай Алексеевич Лугинов саха литературата сайдарыгар улахан өҥөтүн уонна "Чыҥыс Хаан ыйааҕынан", "Улуу Хууннар" айымньыларын иһин.




2014 с. - Елена Васильевна Слепцова – Куорсуннаах, "Аан Талҕа" роман.


понедельник, 15 февраля 2016 г.

УМСУУРА: «ИСКУССТВО ДИЭН — КЭРЭ БУОЛУОХТААХ, КИҺИНИ КЭЛЭТИЭ СУОХТААХ…»

105|150«Умсуура» диэн уратытык иһиллэр аат, үрүҥ биэ буолан кистээн дьыраалаабытынан, саха поэзиятын алааһыгар дьулусханнык сиэлэн киирбитэ. Умсуура ураты күннээх, туспа халлааннаах эйгэтэ саха билиҥҥи поэзиятын биир ойуччу турар очуоһа буолар.
Биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт «Чуораанчык» сурунаал кылаабынай редактора, суруйааччы О.Н.Корякина-Умсуура айар үлэ, искусство туһунан санааларын истиҥ.
— Ольга Николаевна, олоҕуҥ орто омурҕаныгар үктэнэн эрэҕин… Бу кэрдииһи көрсө айар үлэһит, суруйааччы быһыытынан, өскөтүн кистэл буолбатах буоллаҕына, билигин туох былааннааххыный, тугу бэлэмнии сылдьаҕыный?
— «Сүрэҕим быата» диэн хоһоон хомуурунньугун бэлэмнии сылдьабын. Бу кинигэм сотору тахсыахтаах, тахсыа диэн эрэнэбин.
Итиэннэ, ахсынньы 1 күнүгэр киэһэ 6 чаастан Саха академическай театрга «Үүт кэрэ кынатым» диэн айар киэһэни бэлэмниибин. Айар киэһэбэр айымньыларбынан уус-уран дьүһүйүү туруоҕа. Манна, сүнньүнэн, биир дойдулаахтарым «Таатта түмсүүлэр» көмөлөһөн тэрийсэ сылдьалларыттан астынабын.
— Дьэ, бу үйэ аҥардаах кэрдиис кэмҥэ тугу ситистим дии саныыгын?
— Дьиҥэ, арыллыбатах наһаа элбэх. Онон дьэ, бу кэлэн айар-тутар эбээһинэһим, иэһим элбээбит курдук сананабын. Сэттэ аҥаар сыл худуоһунньук үөрэҕэр үөрэммит билиибин, идэбин сайыннарыахпын наада.
— Эн ааспыт үйэ 90-с сылларыгар «Умсуура дуо?» дэтэн бэрт чаҕылхайдык, эмискэ да диэххэ сөп, киэҥ эйгэҕэ тахсыбытыҥ…
— «Эмискэ тахсыы» диэн суох… Киһи иитиллэн, баайыллан баран тахсар. Холобура өбүгэлэрбит ыраах айанныыр аты өр аһаппакка, уулаппакка баайалларын, хатаралларын курдук. Мин эмиэ «баайыллыбытым» эбитэ буолуо. Эһиги, билиҥҥи эдэр ыччат, санааҕытын көҥүллүк этэҕит, оттон урут оннук суруйар, этэр кыаллыбат этэ. Ол иһин буолуо, баҕа санаабыт хаатыйаланан, быыппастан, кымыс курдук көөнньөн баран, 90-с сылларга төлө көтөн таҕыстаҕа…
— Эн суруйар темаҥ, стилиҥ даҕаны аан бастакыттан ураты, саҥа этэ. Маннык айар суолу тутуһаргар хантан тирэх ылбыккыный?
— Эдэр эрдэхпиттэн «атын суруйааччыны хатылыы сырыттаххына саҥаны айбаккын» диэн өйдөбүллээхпин. Онно бука биллиилээх кириитик Е.П.Шестаков-Эрчимэн салайбыт «Сэргэлээх уоттарыгар» сылдьыбытым сабыдыаллаабыта чахчы. Манна сүрдээх үчүгэй оскуоланы ааспыппыт. Егор Петрович элбэх холобурдары биэрэрэ. Итиэннэ, бэйэтэ, Литературнай институкка уһуйуллубут киһи буолан, улахан таһымнааҕа даҕаны. Үгүс ырытыһыылар буолаллара.
Оттон бэйэм санаабар, кириитиктэр баҕар сүрэх поэзията уонна өй поэзията диэн араараллара да буолуо эрээри, толкуйдаан арыйан таһаарар диэн эмиэ баар. Мин бастакы кинигэм «Кэп туонуу» саха ийэ кутун сайыннарар, норуот кутун бөҕөргөтөр, уоттаах таптал кутаатын уматар тосхоллооҕо.
— Оттон имэҥ, таптал туһунан ураты айымньыларгын туох санааттан айбыккыный?
— Имэҥнээх таптал урут-уруккуттан баара. Платоническай таптал да ыраас эрээри, мин поэзиябар ымсыылаах, эт-хаан өттүнэн тардыстыылаах тапталы суруйа сатаабытым уонна оннук да литератураҕа киирбитим.
Урут «дьайыҥ» эҥин диэн өйдөбүллэр баалларын биһиги, сэбиэскэй былаас оҕолоро, билбэт буоллахпыт. Ол геммытыгар сылдьарын уһугуннара сатаабытым. Кыргыттарга, уолаттарга даҕаны. Сэбиэскэй кэмҥэ саха кыргыттара үрдүк баҕайы таһымҥа тахсыбыт эбит буоллахтарына, уолаттарбыт хаалан хаалбыттара.
Мин бастакы кинигэм «Кэп туонуу» саха ийэ кутун сайыннарар, норуот кутун бөҕөргөтөр, уоттаах таптал кутаатын уматар тосхоллооҕо. Ол аата мин норуот кута уонна этэ-хаана симэлийэн хаалбатын, уохтаах таптала уостубатын диэн айбыппын. Тутуллубакка симэлийэн хаалыа диэн айар үлэбэр олоҥхо тылын күүскэ туһаммытым, туһанабын даҕаны. Кэлин «бу тугуй-ханныгый?» диэн суоллаан чинчийэн да көрүөхтэрэ этэ буоллаҕа дии.
— Саҥа саҕалыыр уустук буолааччы… Эн айар үлэҕин ааҕааччы хайдах ылыммытай?
— Бары үөрэ көрсүбүттэрэ диир табыллыбат. Дьахталлар өттүлэриттэн кытаанахтык этэр, сөбүлээбэт санаа үгүстэ этиллибитэ. Кыбыстар, саатар, «пахай даҕаны» диир киһи элбэҕэ. Билигин да үгүстэр быһыылаах.
— Суруйааччы быһыытынан уонна үлэҕинэн да ситимнээн буолуо, оҕо литературатыгар күүскүн холонон көрбүккүн билэбин. Дьэ, бу эн санааҕар хайдах эйгэ эбитий? Туох проблемалар баалларый?
— Государство өттүттэн өйөбүл суох… Дьиҥэр, инникитин, кэскилин саныыр государство оҕо сайдыытыгар болҕомтотун ууруохтаах. Биһиэхэ билигин ол суох. Оҕоҕо аналлаах уус-уран литература наада. Билигин биһиги республикабытыгар бу эйгэҕэ үлэлиир соҕотох «Чуораанчык» сурунаал эрэ баар. Ол да сүрдээх чараас, тахсыыта кэмчи… Аны хабар сааһа да сүрдээхтик уратылаһар. Ол курдук түөртэриттэн уон иккилэригэр диэри саастаах оҕолору хабар. Онон, төһө да баҕарбыппыт иһин, уон алта сирэйгэ уон иккилээх оҕоҕо сөптөөх матырыйаалы сатаан батарбаппыт. Өскөтүн нууччалыы тыллаах оҕолор сөптөөх литературанан хааччыллар эбит буоллахтарына, саха оҕолоругар государствоттан сөптөөх көмө оҥоһуллубат. Ол иһин оҕо суруйааччыта диэн суоҕун кэриэтэ. Онон манна ураты сыһыан наада. Оҕо суруйааччытын анаан иитэн-үөрэтэн таһаарыахтаахпыт.
— Айар үлэҥ туһунан кэпсэттибит. Аны эн бэйэҥ ааҕааччы быһыытынан сөбүлүүр суруйааччыларыҥ?
— Мин нуучча суруйааччыларыттан Лермонтовы, арыый бэтэрээҥҥилэртэн Анна Ахматованы ордоробун, оттон сахалартан Ойуунускайы уонна Алампаны. Саха эйгэтиттэн ыраах Уралга үөрэнэ сылдьан Алампанан ыалдьыбытым, суруйааччы буолан тахсарым саҕана Ойуунускайга тирэҕирбитим.
Кэмиттэн кэмигэр кыргыттар поэзияларын ааҕарбын сөбүлүүбүн. Суруйааччы айар үлэтин эрдэтээҥҥи уонна хойуккааҥҥы диэн араарыахха сөп. Эрдэтээҥҥи Наталья Харлампьеваны сөбүлүүбүн. Наталья Ивановнаны ааҕарым саҕана Варвара Потапованы өйдөөбөт этим. Кэлин, 90-с сылларга, өйдөөбүтүм. Онон киһи өйдүүр, ылынар кэмнээх буолар быһыылаах. Өссө саҥа саҕалаан иһэр Саргы Куо-Гольдерованан умсугуйарым, Анна Парникова бастакы хомуурунньугун дуоһуйа аахпытым. Ол кинигэҕэ биир да сыыһа, табыллыбатах айымньы суоҕун ордук чорботон бэлиэтиибин. Эрдэтээҥҥи Сайа «Тыллыы» кинигэтин эмиэ, сүрдээҕин, сэҥээрбитим. Уопсайынан, кыргыттар поэзияларын сөп-сөп хайаан да ааҕабын.
Тус кэтээн көрүүбүнэн, поэт айар үлэтин саҕалыырыгар чаҕылхайдык тахсар диэн өйдөбүллээхпин. Кинини идэтийии хааччахтыан сөп. Оттон төттөрүтүн прозаиктарга идэтийии олус наада. Суруйааччылар үгүстэрэ сааһыран баран прозаик буолаллар. Онон мин эмиэ сыыйа сыҕарыйан-сыҕарыйан прозаҕа тиийэрим буолуо…
— Ольга Николаевна бүтэһик ыйытыым, искусство диэни хайдах өйдүүгүн?
— Искусство диэн — кэрэ буолуохтаах, киһини кэлэтиэ суохтаах… Чэ, баҕар кэлэттин даҕаны, ол эрээри киһи искусствоттан сиргэнэрэ табыллыбат. Холобура, миигин «Умсуура — орон поэтессата» диэн хаадьылыыр буолаллара, ол «орон поэзията» киһини сиргэннэрбэт гына сурулуннаҕына эрэ искусство
дэниллэр.
Гаврил АНДРОСОВ

Саха Сирэ хаһыаттан ылылынна