воскресенье, 9 ноября 2014 г.

Дмитрий Самсонович Федоров - Дмитрий Таас төрөөбүтэ 100 сыла.

  

 Дмитрий Таас саха биллэр прозаига, туспа куоластаах, дьиҥ олоҕу кытта быстыспат ситимнээх ураты темалардаах, саха литературатыгар сүппэт-оспот дириҥ суолу-ииһи хаалларбыт бөдөҥ суруйааччы этэ.

Г.В.Попов,
филологическай наука кандидата.




  Федоров Дмитрий Самсонович - Миитэрэй ТААС - поэт, прозаик, ССРС суруйааччыларын холбоһуктарын чилиэнэ.
· 1914 сыл балаҕан ыйын 6 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар төрөөбүтэ;
· Дьокуускайга педагогика рабфагын бүтэрбитэ;
· Саха кинигэ издательствотын редактора;
· Саха Сирин радиокомитетын литература сэбиэдиссэйэ;
·  1951 сыл ыам ыйын 3 күнүгэр өлбүтэ.

Айымньылара:

  Маҥнайгы хоһоонноро 1934 сыллаахха бэчээттэммиттэрэ. "Кыhыл куннэр", хоһооннор хомуурунньуга, (1938), "Военная тайна" пьеса (1939). Сэрии кэмигэр очеркалара тахсаллар. Саха сиригэр гражданскай сэрии туһунан кэпсээн, "Кырсаада уоттара", "Киприян Саввич", "Пастух Лука", "Сырдык аартык" кэпсээннэрэ уонна сэһэннэр.
Тылбаастар:
· Н. Веретенников, "Володя Ульянов";
· В. Гроссман, "Оборона Сталинграда";
· С. Злобин, "Степан Разин"; Тургенев "Му-му"



  Дмитрий Таас Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинээҕи-кэннинээҕи олох саамай ыарахан кэмигэр олорон, үлэлээн ааспыта.
  «Хомуурга» диэн бастакы хоһооно «Кыым» хаһыакка бэчээттэммитэ. 1938 с. «Кыһыл күннэр» диэн хоһооннорун хомуурунньуга тахсыбыта. Онтон драмалары суруйарга холонон көрбүтэ. «Байыаннай кистэлэҥ» (1939с.) диэн пьесата Саха театрыгар туруоруллубута. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар фронтан суруктар формаларынан очеркалары уонна гражданскай сэрии туһунан сэһэни суруйбута.







  Төһө да бу орто дойдуга 37 эрэ сыл олордор, аатын суолун үйэлээбит, саха литературатыгар «Кыһыл көмүс хоруоп», «Кырсаада уоттара», «48-с №-дээх дьиэ», «Сырдык аартык» сэһэннэри, «Ыаллыыллар», «Киппирийээн Саабыс», «Маныыһыт Луха»,  «Күөх уонна кыһыл», «Кыракый гражданнар» диэн кэрэхсэбиллээх  кэпсээннэри кэннигэр кэхтибэт кэриэһин кэбиһэн хаалларбыта. Кини бэйэтин кэмин, күннээҕи буола турар олоҕу аан бастакынан бөдөҥ сэһэннэргэ уустаан-ураннаан суруйбут саха суруйааччыта буолар.

* * *


   Дмитрий Таас саха литературатыгар детективнэй жанры бастакынан саҕалаабыт, детектив суруйааччы быһыытынан сыаналыахха сөп.  «Кыһыл көмүс хоруобун» литературнай критика "америкалыы роман" диэн бастаан утаран көрсүбүтэ. Кырдьык даҕаны, сюжета уустуктук уонна дьулурҕатык сайдара, көһүтүллүбэтэх өттүттэн тосту уларыйара олоххо суоҕу, буолбатаҕы оҥорон көрөн суруйууга маарыҥныыр курдук. Ол эрээри дьиҥ олохтон ылыллан суруллубут эбит.
  
  


 «Кыһыл көмүс хоруоп» айымньытыгар бандьыыттартан куотан иһэр Кириһээн «тыла суох» оҕонньору көрсөр. Ньыыкан кистэлэҥин киниэхэ арыйыа дуо? Тоҕо, туох иһин кини «дэриэтинньик» буолар дьылҕаламмытай? Бу ыйытыктарга хоруйдары кинигэни аахтаххытына билиэххит. «48-с №-дээх дьиэ»  «Кыһыл көмүс хоруоп» салгыытын курдук суруллубут айымньы. 


* * *

 Олоҕун тиһэх сылларыгар ордук таһаарыылаахтык үлэлэспитэ. «Кырсаада уоттара» диэн сэһэнэ «Правда» хаһыаттан сэҥээриини ылбыта. Манна электростанция тутуутугар фронтовик Илья Ситкин, нуучча инженерэ Кирилл Петрович Марков туруулаһан үлэлииллэрэ көстөр. Норуоттар доҕордоһууларын темата арыллыбыта.

 «Киприян Саввич» диэн кэпсээнигэр олох хаалынньаҥнара, эргэни саҥа кыайыыта көстөр. «Лука бостуук» диэн кэпсээнигэр инники кэккэҕэ сылдьар колхозтаах ойууланар. «Сырдык суол» диэн суруйааччы өлбүтүн кэннэ тахсыбыт сэһэнигэр саҥа киһи иитиллэн тахсыыта көстөр.



1. Дмитрий Федоров-Дмитрий Таас // Писатели земли Олонхо. -Якутск, 2000. - С. 399-400.
2. Идэлги. Дмитрий Таас аата-суола ахтылла турдун / Идэлги // Таас, Д. Сырдык аартык : сэһэннэр, кэпсээннэр / Д. Таас. - Дьокуускай, 2004. - С. 3-4.
3. Попов, Г. В. Саха бөдөҥ прозаига // Г.В.Попов. Кэрэхсиир киһи кэпсээннэрэ / Г. В. Попов. - Дьокуускай, 2005. Иһинээҕититтэн : Саха бөдөҥ прозаига. -   С. 89.
4. Попов, И. К. Саха суруйааччыларын псевдонимнара / И. К. Попов. -  Дьокуускай, 2005. Иһинээҕититтэн : [Дмитрий Таас]. - С. 41.
5. Рожин, И. Н. Саха литературатын 10 кылааска үөрэтии / И. Н. Рожин. Якутскай, 1990. - Иһинээҕититтэн :  Дмитрий Самсонович Федоров-Дмитрий Таас. (1914-1951) - С. 27.


***

1. Птицына, М. Ыччаттар ылсыахтара / М. Птицына // Чолбон. 2014. - 9. С. 66-68.
2. Тумат, С. Дмитрий Тааһы үйэтитиигэ үлэлэспитэ / С. Тумат // Чолбон. - 2014. - 9. - С. 68-71.
3.  Идэлги. Мэҥэттэн бастакы суруйааччы / Идэлги // Чолбон. - 2004. -9. - С. 88-89.
4.  Попов, Г. Саха бөдөҥ прозаига / Г. Попов // Чолбон. - 1999. -9. - С. 71-72.
5. Идэлги. Дмитрий Таас бэчээттэммит, бэчээттэммэтэх айымньылара / Идэлги // Чолбон. - 1994. -10. - С. 193-203.