БААЛ ХАБЫРЫЫС таабырын хоЬоонноро

Бастакы дьахтар оєо суруйааччыта

Анна Денисовна Неустроева олоєо, айар јлэтэ

Талааннаах оєо суруйааччыта, тылбаасчыт, фольклору чинчийээччи, журналист, общественнай деятель, саха дьахталларыттан бастакынан ССРС Суруйааччыларын сою»ун чилиэнэ, классик Н.Д. Неустроев бииргэ т№р№№бјт балта Анна Денисовна Неустроева 1903 сыллаахха кулун тутар 3 кјнјгэр Байаєантай улуу»ун Иккис Байаєантай нэ»илиэгэр т№р№№бјтэ. 1915 сыллаахха убайын Николай Денисович к№м№тјнэн Уолбаєа начальнай оскуолаєа ј№рэнэ киирбитэ. Онно ј№рэнэ сылдьан убайа тэрийбит «Ньургу»ун» диэн оскуола сурунаалыгар бастакы кылгас кэпсээннэрин суруйбута.

Оскуоланы бјтэрэн баран, Анна Денисовна 1923 с. Дьокуускайдааєы педагогическай техникумЅа бэлэмнэнии куурсугар киирбитэ. Куоракка киириэєиттэн саЅа ј№скээбит эдэр республика общественнай олоєор к№хт№№хтјк кыттан барбыта.

1924-1927 сс. јлэ»иттэр депутаттарын Дьокуускай куораттааєы Сэбиэтигэр дьахтар отделын делегатынан јлэлээбитэ. 1925 с. Саха сирин дьахталларын маЅнайгы съе»игэр кыттыбыта. 1927 с. доруобуйатын туруга м№лт№№н, ј№рэєин быраєарга кј»эллибитэ. 1927-28 сс. Дьокуускай куоракка ликпууЅЅа уонна 4-с оскуолаєа саха тылын учууталынан, 1929с. оєо саадын салайааччытынан јлэлээбитэ. 1931-33 сс. «Холбоско» деловод-тылбаасчытынан, 1933-36 сс. Саха сиринээєи кинигэ кы»атыгар литературнай редакторынан, 1936 с. ахсынньы 1 кјнјттэн Саха сиринээєи кинигэ кы»атыгар уус-уран литература отделын редакторын к№м№л№»№№ччјтјнэн јлэлээбитэ. 1934 с. Саха суруйааччыларын бастакы съе»игэр кыттыбыта.

А.Д. Неустроева кјн сирин к№рбјт бастакы айымньыларынан кини ыстатыйалара буолаллар. Ол курдук, 1925-30 сс. «КыымЅа» тыа сирин дьахтарын јлэтин-хамна»ын, оєо саадын, сэллик диспансерын ту»унан суруйуулара бэчээттэммиттэрэ. 1920 сыллаахтан нуучча уонна омук литератураларын оєолорго аналлаах бастыЅ айымньыларын сахалыы тылбаастаа»ынынан сити»иилээхтик дьарыктаммыта. Ол курдук, кыра саастаах ааєааччыларга анаан икки тылбаас кинигэтин 1930 уонна 1945 сс. бэчээттэтэн та»аарбыта. Элбэх №рјттээх сыралаах јлэтин и»ин Анна Неустроева «1941-1945 сс. Аєа дойдуну к№мјскјјр Улуу сэриигэ килбиэннээх јлэтин и»ин» мэтээлинэн наєараадаламмыта.

У санатория «Красная Якутия». 1938 г. Второй ряд (слева направо): Модунская Анна Николаевна, Неустроева Анна Денисовна, Егорова Анна Ивановна... В третьем ряду в середине — Чусовской Александр Николаевич.

У санатория «Красная Якутия». 1938 г. Второй ряд (слева направо): Модунская Анна Николаевна, Неустроева Анна Денисовна, Егорова Анна Ивановна...
В третьем ряду в середине — Чусовской Александр Николаевич.

А.Д.Неустроева кэргэнэ Иван Дмитриевич Баланов республикаєа биллэр общественнай деятель этэ. Кини 1898 с. Уолбаєа, Байаєантай улуу»угар т№р№№бјтэ. Советскай былаас олохтоноругар харса суох кыттыбыт ки»и буолар, нэ»илиэк ревкомунан јлэлиир, ЧОН саллаата да буолар,  Саха национальнай труппатыгар да артыыстыыр, 1930-32 сс. куораттааєы ј№рэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, 1932-34 сс. Государственнай Национальнай библиотека дириэктэринэн сахалартан аан бастакынан ананан јлэлээбитэ.

Балановтар т№р№ппјт оєолоро суоєа, 1932 с. Анна Денисовна бииргэ т№р№№бјт эдьиийин кыы»ын, т№гјрјк тулаайах хаалбыт Линаны ииттэ ылбыттара.

А.Д. Неустроева 1943 с. атырдьах ыйын 18 кјнјгэр инбэлииккэ тахсан, јлэтиттэн уурайбыта. 1946 с. бастакы группалаах инбэлииккэ тахсыбыта уонна у»ун, ыарахан ыарыы кэнниттэн 1947 с. сэтинньи 30 кјнјгэр Дьокуускайга 44 саа»ыгар №лбјтэ.

Айар јлэтэ.

Анна Денисовна бастакы айымньыта 1936 сыллаахха суруллубут «Албын» кэпсээнэ буолар. Айымньы сјрјн геройа Дьэким уус. Алєас уЅа атаєын тойон тарбаєын хайы охсунан кэби»эн, атаєа саллаччы и»эн тахсар, ыарыы б№є№ буолар. Хаатты»ыт Тиэхээн Хаппар ойууЅЅа к№рд№р№рјгэр сјбэлиир. Ойууммут: «сјдј ойуун уйатын јрдјнэн атыллаабыккын, ол и»ин атаххын о»оллообуккун» - диэн, биир соєотох сј№»јлээєин толук уурарыгар этэр. Онтон бу ыал, биир соєотох сј№»јтјттэн мэлийдэєинэ, ыал аатыттан аа»арыгар тиийэр. Хата дьолго, алта кылаас ј№рэхтээх СиэЅкэ уол кэлэн, биэссэрдээх сиргэ баланыыссааєа илдьэн эмтэтэн јтј№рдэр. Инньэ гынан ойуун, сымыйанан ойуумсуйбут албына биллэн тахсар.

«Тиргэhиттэр» кэпсээнэ 1938 сыллаахха тахсыбыта, ааєааччылар би»ирэбиллэрин ылбыта. Амма Аччыгыйа, В.А.Протодьяконов-Кулантай  јрдјктјк сыаналаабыттара.

Анна Денисовна бултуурун олус с№бјлјјрјнэн биллэр этэ.  Кинини јчјгэйдик билэр дьон саныылларынан, киниэхэ икки саалааєа эбитэ ј»ј: биир-германскай, биир - нуучча киэнэ. Кјннјк Уурастыырабы, Кулантайы о.д.а. кытта тэбис-тэЅЅэ тахсан булта»ар эбит. Ол да и»ин, булт темата айымньытыгар кэпсэммитэ.

А.Д. Неустроева и А.Павлова в мужской одежде. Год неизвестен.

«Тиргэ»иттэр» диэн кэпсээнэ дьиЅнээх олоххо буолбут тјбэлтэни суруйбутунан билигин даєаны кэрэхсэнэр айымньы. Суруйааччы кэпсээнигэр к№рд№рјллэр геройдар - Ааныс, Даайыс, УйбааЅка оєолор. Автор бу чугастык билэр аймахтарын оєолорун ту»унан туох баарынан ылан кэпсээЅЅэ киллэрбитэ... Бу кэпсээн суруллубут кэмигэр тиргэ»ит оєолор дьонноро олорбут сирдэрэ Дьахтар Алаа»а диэЅЅэ баар. Сайылыктара «Таба Хараєа» диэн. Оєолор тыыннаахтыы тутан туран куоттарбыт кустара «Тимир Умаппыт» диэн тыа саєатыгар сытар, кураан да сылларга уолбат к№рдјгэЅЅэ к№т№н тиийбитин олохтоох Тыраахы Сэмэн уола Б№тјкээс кј№рэтэн ытан тј»эрэр. Ону УйбааЅка тиийэн, кини ку»а буоларын этэн, ылан ј№рјј буолар.

«Анна Денисовна билэр оєолорун билиЅЅэ диэри умнуллубакка тиийэн кэлбит бы»ылааннарын ту»унан уустаан-ураннаан суруйбута автор олоххо чуга»ын, олоєу иЅэн-тоЅон билэрин к№рд№р№р.» - диэн суруйар Василий Тарабукин 2003 с. тахсыбыт  «Чолбон» сурунаал 3-с ѕ-гэр.

Онтон З.К.Башарина. «А.Неустроева уонна К.Платонова айар јлэлэрэ» диэн Чолбон сурунаал  1995 сыллаахха тахсыбыт 9-с ѕ-гэр маннык суруйар: «Холобур, ылан к№рј№єјЅ Неустроева «Тиргэ»иттэр» диэн кэпсээнин. Манна тыаєа олорор саха оєолоро: Даайыс, Аана-Дарыдаал Дьаакыптаах кыргыттара уонна аймахтара уол УйбааЅка олохторутттан биир тјгэн ойууланар. Ол гынан баран бу типичнэй, олоххо баар тыыннаах образтар. Тыаєа ј№скээбит оєолор кыра эрдэхтэриттэн айылєаны кытта алты»а ј№скјјллэр. КэпсээЅЅэ маЅнайгы булт ј№рјјтэ итэєэтиилээхтик ойууланар. Оєолор к№є№нн№рјн дьонноругар тыыннаахтыы к№рд№р№№рј №л№р№р ту»унан санаабаттар даєаны. Даайыстаах УйбааЅка тиргэлэрин иитэр кэмнэригэр кыра кыыс Ааныс к№є№нј моонньуттан тутан турар, бу туран Ааныс к№є№нј дьј»јнјн-бодотун №йд№№н к№р№н, олус кэрэхсиир, ууга уста сырыттаєына №сс№ тупсан к№ст№р№ буолуо дии санаан, ону к№р№№рј к№є№нјн ууга ыытан кэби»эр. Кыратык устарын к№р№н баран, т№тт№рј тутан ылыах курдук саныыр, онтон ку»а буоллаєына, к№т№н хаалар.

     Бу тјгэЅЅэ Неустроева кыра оєо №с киирбэєин, тугу баєара санаабытын тутатына, у»уну-киэЅи толкуйдуу барбакка оЅорорун бэркэ табан к№рд№р№р. Оттон итиччэ ј№рэн-к№т№н баран кустарыттан мэлийбиттэриттэн арыый улахана Даайыс кыыс абатыйар, туох да эппиэтэ суох, Ааны»ы бадарааннаах ууга тиэрэ анньан кэби»эр. Буруйдаах ки»и м№ккј»э барбат эрээри, ку»у куоттарбыт кы»ыытыттан, Даайыс бадарааЅЅа аспытытттан, УйбааЅка уол суустаах тылыттан ытаан киирэн барар.

     Неустроева психолог-суруйааччы буоларын маннык чаєылхай кэрчиктэртэн итэєэйэбит. КэпсээЅЅэ оєолору кытта аєа к№лј№нэ сы»ыана дириЅник арыллыбыт. Ол курдук сахалар оєоєо истиЅ сы»ыаннара, сымнаєас, к№н№ майгылара, чиэ»инэйдэрэ оєолуу ыраас дуу»алаахтара арыллар. Холобур, Бј№тјкээс оєолор куоттарбыт кустарын дурдаєа олорон №л№р№р, ол гынан баран кус тиргэєэ туттарбыт суолун к№р№н оєолорго аєалан биэрэр. Э»элэрэ Болдьумаар оєонньор сиэннэрин иитиигэ эмиэ бы»аччы кыттара оєолорго с№пт№№х тиргэни оЅоон биэрбититтэн, кинилэри булка, айылєаєа сы»ыаЅЅа такайарыттан к№ст№р. Урукку оєолор т№»№ да ыарахан кэмЅэ олордоллор, сјрдээх сайаєастар, истиЅнэр, кэрэєэ, јтј№єэ тарды»ыылаахтар. Тиргэєэ тјбэспит кустарын т№»№ да аска туттар инниттэн бултаабыттарын и»ин, кинини айылєа маанылаах к№т№рјн курдук к№р№лл№р, кини кэрэтин дьонноругар илдьэн к№рд№р№р№№рј ыксыыллар. Бу тјгэнинэн суруйааччы айылєа айбыта барыта тыыннааєар ордук кэрэтин, ки»иэхэ эстетическэй дуо»уйууну биэрэрин то»оєолоон бэлиэтиир. Бу кэпсээни билиЅЅи кэмЅэ тирээн турар экологическай проблемаєа сы»ыаран оєону айылєаєа харыстабыллаахтык сы»ыанна»арга иитэргэ туттуохха с№п».

Суруйааччы «Оєолор» диэн кэпсээнэ эмиэ биир табыллыбыт айымньыта буолар. Кэпсээн геройдара - Куонаан, Бј№ккэ, Биэрэ, Хабыычча, Кылааса уонна Бааска - бары да ј№рэхтэригэр кы»аллар, барыны-бары билэргэ к№р№рг№ баєалаах оєолор. Онтон «Куттамсах ку»аєан» кэпсээн оєолоро, кыра эрдэхтэриттэн араас абаа»ы, сибиэн ту»унан кэпсээннэри истэн куттамсах буолбуттарын к№рд№р№р. 

     Фольклор айымньылара, бары суруйааччылар јгјс айымньыларыгар т№»јј буолан киирбитэ. Анна Денисовна эмиэ норуот уус-уран айымньытыгар олоєуран суруйбут кэпсээннэрдээх: «Оро»укаан» кэпсээнигэр сјрјн герой Оро»укаан, Бахсырєана ойуун холорук буолан кубулуна сылдьыбытын билбэккэ, бы»аєынан быраєан баа»ырдар, ороЅЅо-тэллэххэ сытыарар.  Кэнникитэ иэстэбиллээх буолуоєун, хата, Чубукка Ыстапаан јтј№ сјбэ биэрэн, №лјјттэн быы»анар.

     1939 с. суруйбут «Оєонньордоох эмээхсин» кэпсээнигэр, тугу да сатаабат кэнэн дьоннорго эдэр ки»и булугас-талыгас №йјнэн к№м№л№»№р№ ойууланар.  Кјн уотун сырдыгын ыаєыйатыгар хааланан дьиэтигэр киллэрэ сатыыр ки»иэхэ тјннјк оЅорон к№рд№р№р. О»ох буруотун хаа»ахха симэн та»ырдьа та»аара сатыы сылдьар оєонньорго ј№лэс оЅорон биэрэр. Дьэ ити курдук, суолугар к№рсјбјт мо»уогурбут дьоннорго ту»алаах буолан и»эр.

      "На современные темы написаны «Подарок», «Ящик» и «На почте». По общему признанию, самым удачным и художественно совершенным является «Подарок»»- диэн  Г.К. Боескоров. "Якутская художественная литература в годы великой отечественной войны" кинигэтигэр суруйар. "Кэ»ии" кэпсээЅЅэ (1945), Тараах уол сэриигэ сылдьар аєатыгар посылка ыытарын ту»унан кэпсэнэр. Почтаєа уолун аатыттан харчы кэлбитин ыла сылдьар аєамсыйбыт дьахтары к№рс№р. Дьахтар уола №лбјтјн ту»унан суругу кыайан аахпат буолан, Тараахха аахтара биэрэр. Уол ааєан баран, ийэ ки»иэхэ саллаат уола №лбјтјн ту»унан кыайан эппэт. Бу айымньы ту»унан литературовед Егор Васильевич Федоров «Якутская проза. История, проблематика, художественные особенности» кинигэтигэр суруйар: «Он о ранней духовной зрелости человека, чье детство пришлось на годы войны. Едва сводящая концы с концами солдатка воспитывает в сыне черты отзывчивого, вдумчивого человека. Читая рассказ, поражаешься тому, как это маленькое существо буквально поглощено думой о далеком, разлученном с ним отце. Читателем овладевает чувство восхищения этим мальчиком, его родителями, сумевшими привить ему с детства такие качества.

Мальчик заботится не только о ближних. Не сказав неграмотной женщине, что получаемый перевод не от сына, а от командования, он умеет щадить человека, когда вокруг столько горя. Писательница смогла шаг за шагом проследить, как складывается характер чуткий и отзывчивый».

Ити курдук, Анна Денисовна Неустроева айымньылара темалара араас, ис хо»оонноро дириЅ, оєо ааєарыгар умсугутуулаахтар, интэриэ»инэйдэр.

Ту»аныллыбыт литература:

Башарина, З. К. Великая Отечественная война в литературе народов Якутии / З. К. Башарина. -Якутск, 2004. -С.76.-80.

Боескоров, Г. К. Якутская художественная литература в годы Великой отечественной войны / Г. К. Боескоров. -Якутск, 1960. -С.82.-84.

Иванов, В. Н. Литература Якутии ХХ века: историко-литературные очерки / В. Н. Иванов, П. В. Максимова, М. Н. Дьячковская и др. -Якутск, 2005. -С.306.-307

Федоров, Е. В. Якутская проза. История, проблематика, художественные особенности. 1941-1955 / Е. В. Федоров. -Новосибирск: Наука, 1985. -С.45.

Якутская литература периода Великой отечественной войны (1941-1945). Проза // Очерк истории якутской советской литературы. -Мосвка: Наука, 1970. -С.195.-196.

Васильев, Ю. И.-Дьаргыстай. Анна Неустроева / Ю. И. Васильев-Дьаргыстай // Чолбон. -2003. - ѕ3. -С.84-88.

Башарина, З. К. А. Неустроева уонна К. Платонова айар јлэлэрэ / З. К. Башарина // Чолбон. -1995. - ѕ9. -С. 167.-172

Васильев, Ю. И.-Дьаргыстай. Талааннаах оєо суруйааччыта / Ю. И. Васильев-Дьаргыстай // Чолбон. -1998. - ѕ6. -С. 89-90.

Тарабукин, В. «Тиргэ»иттэр»  кэпсээн геройдара / В.Тарабукин // Чолбон. -2003. - ѕ3. -С. 89.